جوان شیعه

ویژگیهای خاص جامعه کوفه

شهر کوفه در سال هفدهم هجری به دستور عمر و توسط سعد بن ابی وقاص، فرمانده ارتش اسلام، در عراق بنا شد. این شهر در واقع برای اسکان و سازماندهی سربازان عربی شکل گرفت که قرار بود در نبرد قادسیه و گسترش فتوحات شرکت کنند. تعداد کل اولین مهاجران برای سکونت در این شهر 24 هزار نفر بوده است(38). از آنجا که این عده از نقاط مختلف عربستان و از قبایل مختلف بودند، کوفه ماهیتی نامتجانس یافت و در آن هیچ قبیله‏ای اکثریت نداشت. بافتِ جمعیتی کوفه بعدها با مهاجرت اعرابِ دیگر و نیز ورود تعداد زیادی غیر عرب (= مَوالی) که عمدتا از مناطق تازه فتح شده به کوفه می‏آمدند پیچیده‏تر و ناهمگون‏تر شد. «کوفه شهری مهاجرنشین بود که از تیره‏ها و نقاط مختلف با فرهنگهای مختلف به آن آمده بودند. لذا همبستگی معمول شهرهای آن زمان رانداشت»(39). در ابتدای خلافت عثمان در کوفه 40 هزار مرد جنگی وجود داشت(40).

برای درک رفتار کوفه نسبت به امام حسین علیه‏السلام ، ابتدا باید جناح‏بندی کوفه در قبال علی بن ابی طالب علیه‏السلام را بشناسیم. «اهالی کوفه اوّلین کسانی بودند که با هدایت مالک اشتر با حضرت علی علیه‏السلام بیعت کردند.(41)» حضرت علی علیه‏السلام با کمک همین مردم در جنگ جمل و نهروان پیروز شد(42). وقتی او خلافت را به دست گرفت، کوشید ساختار قبیله‏ای کوفه را اصلاح کند. وی رهبرانِ سابق (در زمان عُمر) را که سابقه اسلامی قوی داشتند مجدّدا به ریاست قبایل منصوب کرد و در تقسیم بیت المال هیچ گونه تفاوتی بین قبایل و حتّی عرب و موالی قائل نمی‏شد. این عملکرد موجب نارضایتی هر چه بیشتر اشراف قبیله‏ای ـ که قدرتشان بر مبنای قبیله استوار بود ـ از حضرت علی علیه‏السلام شد(43).

«بدین ترتیب سه گونه موضعگیری در قبال امام علی علیه‏السلام در کوفه وجود داشت:

1) شیعیان مؤمن به حقّانیت حضرت علی علیه‏السلام که از طرفداری آن حضرت، انگیزه‏ای مذهبی داشتند.

2) اَشراف قبیله‏ای که در سیاست مساوات امام علی علیه‏السلام ، امتیازات خود را بر باد رفته می‏دیدند و از حضرت ناراضی شده بودند. این عده در ابتدای خلافت امیرالمؤمنین هواداران سیاسی او را تشکیل می‏دادند.

3) توده مردم کوفه، عمدتا شامل موالی و قبایل یمنی (اعراب جنوبی) که متمایل به آرمانهای شیعه بودند، ولی از مواجهه با خطر هراس داشتند. هرگاه امید موفقیت را در یکی از رهبران شیعه می‏دیدند، به سویش می‏شتافتند و چنانچه امید موفقیت کمرنگ می‏شد از گِردش پراکنده می‏شدند»(44). موضعگیری گروه سوم نقش تعیین‏کننده‏ای در سرنوشت تحولات کوفه داشت؛ چرا که گروه اول و دوم همواره در اقلیّت بودند. بنابراین برای تحلیل رفتار کوفه در قیام عاشورا باید عمدتا به تحلیل گروه سوم پرداخت. در زمان معاویه گروه دوم تقویت شدند و بسیاری از سران گروه اول به خارج کوفه تبعید شدند(45).

کوفه شهری ارتشی بود، ارتشی که در نبرد صفین نهایتش به جریان حکمیت منجر شد. «شکست ارتش در یک جنگ موجب تضعیف روحیه و سازمان آن می‏شود»(46). همچنین در دوران معاویه، ارتش کوفه ـ که قبلاً مستقل بود ـ تحت فرمان دمشق قرار گرفت و استقلال خود را از دست داد. این امر موجب سرخوردگی و عدم اعتماد به نفس سیاسی کوفه شد. باید این نکته را متذکر شد که ویژگی ارتشی بودن منحصر به کوفه نبود، بلکه بصره نیز چنین بود، ولی بیشتر فرماندهان و سرداران عالی‏رتبه در کوفه سکونت داشتند و ویژگی ارتشی بودنِ کوفه بارزتر بود.

کوفه در زمان معاویه دوره‏ای از استبداد و بی ثباتی را با حاکمانی چون مُغیرة بن شعبه(47) و زیاد بن اَبیه(48) پشت سر گذارده بود. در این دوره «مردم شاهد جنگها، نزاعها، دستگیریها و اعدامهای فراوان بودند. بی‏ثباتی وضع سیاسی، مردم را از آینده خود بیمناک می‏کرد و نسبت به هیچ وضعیتی اطمینان نداشتند. لذا یک حالت روانی بی‏ثبات و عدم اطمینان در آنها ایجاد شده بود»(49). عهدی می‏بستند، امّا به علت همین حالت روانی به محض تغییر اوضاع آماده برگشت به حالت قبلی و نقض عهد خود بودند.

حال می‏خواهیم بر اساس این ویژگیها علل عملکرد مردم کوفه را ـ که به گسسته شدن همبستگی اجتماعی، برقراری حالت بی‏هنجاری و ایجاد یک انبوهه(50) به جای یک گروه سازمان یافته در کوفه انجامید ـ بیان کنیم.

از آنچه گفته شد می‏توان نتیجه گرفت:

علّت جامعه‏شناختی رفتار ناپایدار مردم کوفه (عمدتا دسته سوم) در عهد و پیمانها: 1) شکست در صحنه مبارزه با شام و از دست دادن اعتماد به نفس سیاسی و 2) بی‏ثباتی سیاسی در دوران معاویه و ایجاد حالت روانی عدم اطمینان بود.

به علّت اینکه کوفه از قبایل گوناگون و متعدّدِ مهاجر که هیچ یک قدرت حاکم را در شهر در اختیار نداشتند تشکیل شده بود، ساخت اجتماعی(51) چند پاره‏ای، متشکّل از قبایل کم قدرت و فراوان داشت. در این ساختار حکومت راحت‏تر می‏توانست قبایل کوچک و ضعیف را ـ از طریق وعده‏های اقتصادی و سیاسی تطمیع کند یا از طریق تهدید و ارعاب ـ به همراهی وادارد. اگر کوفه مانند بسیاری از شهرهای ریشه‏دار و تاریخی عرب دارای ساخت منسجم قبیله‏ای و به تبع آن ساخت یکپارچه اجتماعی بود، این همراهی با حکومت به راحتی و سرعت انجام نمی‏گرفت. چندپارگی ساخت اجتماعی کوفه موجب ضعف هر چه شدیدتر همبستگی اجتماعی این شهر می‏شد.

مردم کوفه به دلایلی که در بالا اشاره شد، در بیشتر مواقع به دلیل عدم سازمان یافتگی و فقدان رهبری مشترک، و به علّت ساختار اجتماعی چندپاره حالتی شبیه یک انبوهه (crowds) داشتند. یکی از ویژگیهای انبوهه‏ها، «تلقین‏پذیری» و «سرایت رفتار» در آنهاست. بر اساس «نظریه سرایت»(52)، هم می‏توان رفتار جمعی کوفیان در دعوت از امام و هم رفتار جمعی آنها در کناره‏گیری از جنبش را تحلیل کرد.

عبید اللّه‏ بعد از ورود به کوفه توانست برخی از سران قبیله‏ای(53) و حامیانشان را ـ که عمدتا جزء دسته دومِ طبقه‏بندی مردم کوفه قرار می‏گرفتند ـ با خود همراه کند. از آنجا که مردم تقریبا همچون یک انبوهه عمل می‏کردند، هم تبلیغات این دسته بر آنها بسیار کارگر افتاد و هم رفتار آنها در حمایت از عبید اللّه‏، به سرعت به بسیاری از مردم دیگر «سرایت» کرد. به این امر باید ویژگی مشترک مردم عرب آن دوران مبنی بر غلبه احساس بر تعقّل را افزود که موجب اثرگذاری هر چه بیشتر تبلیغات، مرعوب شدن هر چه بیشتر مردم و رکود کامل جنبش شد.

در هنگام مرگ معاویه هم می‏بینیم مردم کوفه به شکل جمعی امام را دعوت کردند. در این زمان بزرگان شیعه کوفه(54) ـ که جزء دسته اول مردم کوفه قرار می‏گرفتند ـ این تصمیم را پیشنهاد کردند و سپس به علّت خصلت انبوهگیِ رفتار کوفیان، این رفتار به سرعت به سایر مردم نیز سرایت کرد، به گونه‏ای که حتّی بسیاری از افراد دسته دوم همانند شَبَث بن رِبعی، و عمرو بن حجّاج نیز برای امام دعوتنامه نوشتند(55).

چگونگی تبدیل ضعف حکومت به قوّت و قوّت جنبش به ضعف

پس از مرگ معاویه، افکار عمومی مسلمانان، یزید را در سیاست و تدبیر بسیار پایین‏تر از پدرش ارزیابی می‏کرد. تصوّری که از حکومت یزید در بین مسلمانان، خصوصا اهل عراق رایج بود، تصویر یک حکومت ضعیف بود. بر اساس همین تصوّرِ ضعفِ حکومت بود که مردم کوفه جرئت یافتند از امام حسین دعوت کنند، امّا این ضعف مدت زیادی دوام نیاورد، چرا که هر چند یزید کشورداری نمی‏دانست، امّا از زمان پدرش افرادی زیرک، مستبد و خشن باقی بودند که می‏توانستند در پسِ خون و خدعه و خفقان، آرامش را برقرار سازند.

هر چند همگی کارگزاران حکومت یزید نسبت به او وفادار بودند، امّا دسته‏ای از آنان مانند ولید بن عتبه (والی مدینه) و نعمان بن بشیر (والی کوفه قبل از عبید اللّه‏) حاضر نبودند خون بی‏گناهی را بریزند، خون فرزند رسول خدا را به گردن گیرند و بی گناهی را به جای گناهکار عقوبت کنند. عملکرد ولید بن عتبه در مدینه هنگامی که حاضر نشد ـ به رغم دستور یزید و تشویق مروان حکم ـ پس از امتناع امام حسین علیه‏السلام از بیعت، ایشان را به قتل برساند و نعمان بن بشیر در کوفه که بر مسلِم سخت نمی‏گرفت، گواه این مدّعاست. دسته‏ای دیگر همچون عبید اللّه‏ بن زیاد(56)، مروان حکم و عمر سعد حاضر بودند بی‏گناه را به جای گناهکار بگیرند و حتّی خون فرزند پیامبرشان را به گردن گیرند. در جریان سرکوب جنبشِ مردم کوفه نقش اصلی را دسته دوم داشتند.

برای پاسخ به این سؤال، در اینجا بیشتر به عملکرد نماینده حکومت (عبید اللّه‏ بن زیاد) و نماینده جنبش (مسلم بن عقیل) می‏پردازیم. هر چند که پاسخ این سؤال، جنبه اجتماعی هم دارد، امّا از آنجا که در صفحات قبل به این جنبه پرداختیم، اکنون به جنبه‏ای دیگر می‏پردازیم.

«مسلم به هنگام ورود به کوفه جوانی 28 ساله بود. مسلمانی پاک و پرهیزکار بود و این نخستین مأموریت سیاسی و نظامی او بود»(57).

در مقابل، عبید اللّه‏ در این زمان تجربه سیاسی و نظامی زیادی داشت. سالها بود که همراه پدرش در عراق به سر می‏برد و روحیه مردم آنجا را می‏شناخت و شیوه پدر را در حکومت آموخته بود. همچنین پس از بازگشت پیروزمندانه عبید اللّه‏ از خراسان، معاویه امارت بصره را نیز به او سپرد(58)

بعد از ورود عبید اللّه‏ به کوفه، این شهر به صحنه «مبارزه‏ای امنیّتی ـ اطلاعاتی» بین عبید اللّه‏ و مسلِم تبدیل شد. مسلِم در این مبارزه در سه جا از عبید اللّه‏ عقب افتاد و همین امر یکی از دلایل به ضعف گراییدن جنبش بود:

اوّل) مسلِم به دلیل آموزش ندیدگی یارانش و زودباوری آنها، پوشش امنیتی ضعیفی داشت و محل اختفای وی توسط جاسوس عبید اللّه‏ ـ و به واسطه سادگی و بی تجربگی مسلم بن عوسجه در امور امنیتی ـ شناسایی شد.

دوم) پس از دسگیری هانی، مسلم با 4 هزار نفر(59)، قصر حکومتی را محاصره کرد. به روایتی در این وقت «عبید اللّه‏ تنها 30 پاسبان داشت و 20 تن از سران کوفه و خانواده ابن زیاد در آنجا بودند.»(60) اولاً مسلم بلافاصله دستور حمله نداد و زمان به نفع عبید اللّه‏ سپری شد و ثانیا محاصره قصر کامل نبود، لذا برخی از بزرگان کوفه که در خدمت عبید اللّه‏ بودند توانستند از قصر خارج شده، در شهر بر ضد مسلم تبلیغ کنند، مردم را مرعوب کرده، از گرد مسلم پراکنده کنند(61).

سوم) فرصت دیگری که مسلم می‏توانست (البته از طریق ترور) بر عبید اللّه‏ غلبه کند، زمانی بود که شریک بن اعور که ـ از بزرگان بصره بود و ـ همراه عبید اللّه‏ به کوفه آمده بود، بیمار شد. ابن زیاد به وی پیغام داد که شب هنگام به عیادت او می‏آید. شریک، مسلم را خبر کرد تا در پستوی خانه پنهان شود و وقتی عبید اللّه‏ به آنجا آمد، بر وی بتازد و او را بکشد. مسلم به اقامتگاه شریک آمد، در پستو پنهان و آماده حمله شد، امّا عبید اللّه‏ را نکشت. به روایتی مسلم به این دلیل که به یاد حدیثی از پیامبر افتاد که در آن از ترور (فتک) نهی شده بود(62) و به روایتی دیگر به خاطر اینکه هانی میزبان شریک بود و خوش نمی‏داشت که کسی در خانه او کشته شود(63)، این کار را نکرد.

اگر عدم استفاده از فرصت سوم را ـ به دلیل عدم تطابق آن با احکام دینی ـ موجّه بدانیم، باز هم فرصتهایی برای غلبه بر عبید اللّه‏ وجود داشت که از دست رفت. همچنین مسلم به دلایلی نتوانست نیروی بزرگ موالی را که علاوه بر اینکه تعصّبات قبیله‏ای عرب را نداشتند، به خاطر سیاست مساوات علی علیه‏السلام ، به شیعه نیز متمایل بودند جذب کند؛ کاری که بعدها مختار بن ابو عبیده ثقفی انجام داد.

سه عامل اصلی از جانب حکومت که باعث قوّت هر چه بیشتر آن و ضعف جنبش شد به این قرار است:

حکومت به دلیل پیکهای سریع و مطمئنی که داشت «شبکه ارتباطی قوی‏تری» نسبت به جنبش داشت. گواه این مدّعا آن است که: 1) یزید به موقع، توسط مأموران خود، از اوضاع غیر عادی کوفه آگاه شد و عبید اللّه‏ را به موقع به کوفه فرستاد؛ 2) عبید اللّه‏ از زمان دقیق حرکت امام از مکّه و محل دقیق آنها در راه کوفه آگاه بود و توانست لشکر حُر را به موقع مقابل امام بفرستد تا وی نتواند خود را به کوفه برساند یا حتّی به آن نزدیک شود. از طرف دیگر با کنترل راهها مانع رسیدن پیکهای امام حسین علیه‏السلام به کوفه و بصره می‏شد و ایشان تنها می‏توانست از طریق مسافرانی که عازم حجاز بودند از اخبار کوفه مطلع شود(64).

عبید اللّه‏ در «امور اطلاعاتی ـ امنیّتی» بر مسلِم برتری داشت، چرا که جاسوسان آموزش دیده و متبحّری در اختیار داشت و توانست مخفیگاه مسلِم را، به کمک عدم مهارت امنیتی یاران مسلم، شناسایی کند. این امر آنجا اهمیت نهایی خود را می‏نمایاند که بدانیم قبل از قتل مسلم و خصوصا قبل از شناسایی مخفیگاه وی هنوز اغلب کوفیان ـ هر چند از تهدیدات عبید اللّه‏ ترسیده بودند ـ به پیروزی جنبش امیدوار بودند و انتظار موفقیت بالایی داشتند.

عبید اللّه‏ توانست در اوج ضعف، هنگامی که در محاصره سپاه چهار هزار نفری(65) مسلم در قصر محبوس شده بود با تدابیر ماهرانه «تبلیغاتی ـ روانی»، جَوّ اجتماعی را که بر ضد خودش بود، معکوس کند و از این طریق با دستگیری و کشتن مسلم آخرین ضربه را به جنبش وارد کرد.

پس عوامل اصلی موفقیت حکومت بر جنبش، برتری در سه چیز بود:

1) شبکه ارتباطات؛

2) امور امنیتی ـ اطلاعاتی؛

3) تبلیغات و جنگ روانی.

می‏دانیم این سه عامل، امروزه نیز بخشی از عناصر قدرت را در جهان تشکیل می‏دهند.

سخن پایانی

از آنچه گفته شد، می‏توان به یک چیز پی برد و آن اینکه «نه مردم کوفه آن‏قدر قوی بودند که بتوانند بر حکومت غلبه یابند و نه حکومت آن‏قدر ضعیف بود که تسلیم جنبش شود».

هر چند کوفیان نقاط ضعفی داشتند، ولی اگر سیاستمداری کارکشته و آشنا به ضعفهای آنان، مانند عبید اللّه‏، به سراغشان نمی‏آمد یا اینکه حسین بن علی علیه‏السلام قبل از ابن زیاد به کوفه می‏رسید، مردم کوفه با رهبری آن حضرت مسلما سرنوشت دیگری برای حکومت یزید رقم می‏زدند؛ چرا که اگر کنترل کوفه از دست حکومت خارج می‏شد، قیام به مردم ناراضی سایر شهرها ـ که تعدادشان کم نبود ـ سرایت می‏کرد و دیگر نمی‏شد جلوِ آن را گرفت.

گر چه برخی ویژگیهای فرهنگیِ مردم کوفه مثل تعصّبِ قبیله‏ای و غلبه احساس بر تعقّل و بعضی ویژگیهای اجتماعی آنها، مانند چندپارگی ساخت اجتماعی، از دست دادن اعتماد به نفس سیاسی و روحیه عدم اطمینان به اوضاع، در افول جنبش کوفه نقش داشت، امّا این عملکرد ماهرانه عبید اللّه‏ ـ در استفاده از همه پتانسیلهای حکومت و بهره‏گیری از تمام نقطه‏ضعفهای مردم کوفه، جهت سرکوب قیام ـ بود که ضربه اصلی را به جنبش وارد کرد. لذا می‏توان اقدامات ابن زیاد را علّت نهایی شکست جنبش مردم کوفه قلمداد کرد. البته باید در پایان به این نکته اشاره کرد از آنجا که هدف اصلی قیام امام حسین علیه‏السلام ، اصلاح اُمّت اسلامی بود با توجّه به نفوذ و تأثیر قیام ایشان در اعصار بعد که منجر به قیامهای متعدد علیه بی‏عدالتیهای حکومتهای وقت شد اقدام ایشان موفقیت‏آمیز بود.

منابع و مآخذ

1 ـ ابن اعثم کوفی، محمّد بن علی، الفتوح، ترجمه محمّد بن احمد مستوفی هروی، تصحیح غلامرضا طباطبائی مجد، تهران، انتشارات و آموزش اسلامی، 1372ش.   
2 ـ باقی، عماد الدین، جامعه‏شناسی قیام امام حسین و مردم کوفه، تهران، نشر نی، 1379ش.
3 ـ توسّلی، غلامعباس، نظریه‏های جامعه‏شناسی، چاپ ششم: تهران، انتشارات سمت، بهار 1376ش.
4 ـ جعفری، سید حسین، تشیّع در مسیر تاریخ، ترجمه محمّد تقی آیت اللهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359ش.
5 ـ دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، اخبار الطِّوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، 1364ش.
6 ـ رفیع‏پور، فرامرز، توسعه و تضاد، چاپ دوم: تهران، شرکت سهامی انتشار، 1377ش.
7 ـ ـ ـ ـ ـ ـ ، آناتومی جامعه، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1378ش.
8 ـ روشه، گی، کنش اجتماعی، ترجمه هما زنجانی‏زاده، چاپ سوم: مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی، 1374ش.
9 ـ ـ ـ ـ ـ ـ ، تغییرات اجتماعی، ترجمه منصور وثوقی، چاپ هشتم: تهران، نشر نی، 1377ش.
10 ـ ساروخانی، باقر، روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، چاپ دوم: تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و ارتباطات فرهنگی، 1378ش.
11 ـ شهیدی، سید جعفر، پس از پنجاه سال، پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین علیه‏السلام ، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359ش.
12 ـ ـ ـ ـ ـ ـ ، خلاصه پس از پنجاه سال، پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین علیه‏السلام ، تهران، مؤسسه کتاب همراه، 1376ش.
13 ـ ـ ـ ـ ـ ـ ، تاریخ تحلیلی اسلام، چاپ یازدهم: تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1370ش.
14 ـ صالحی نجف آبادی، نعمت اللّه‏، شهید جاوید، چاپ هفدهم: تهران، انتشارات امید فردا، 1381ش.
15 ـ کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‏شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، چاپ هفتم: تهران، نشر توتیا، 1378ش.
16 ـ کوزر، لوئیس، روزنبرگ، برنارد، نظریه‏های بنیادی جامعه‏شناختی، ترجمه فرهنگ ارشاد، تهران، نشر نی، 1378ش.
17کوزر، لیوئیس، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‏شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، چاپ ششم: تهران، انتشارات علمی، 1376ش.
18 ـ کوهن، آلوین استانفورد، تئوریهای انقلاب، ترجمه علیرضا طیّب، تهران، نشر قومس، 1369ش.
19 ـ گولد، جولیوس و دیگران، فرهنگ علوم اجتماعی، ویراستار محمّد جواد زاهدی مازندرانی، تهران، انتشارات مازیار، 1376ش.
20 ـ گیدنز، آنتونی، جامعه‏شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، چاپ سوم: تهران، نشر نی، 1376ش.
21 ـ مهاجرانی، عطاءاللّه‏، انقلاب عاشورا، چاپ ششم: تهران، مؤسسه اطلاعات، 1379ش.
22 ـ مجله مشکوة، شماره 76 و 77، پاییز و زمستان 1381، مشهد.
23 ـ نجمی، محمّد صادق، سخنان حسین بن علی، قم، انتشارات اسلامی، 1364ش.
24 ـ نصیری رضی، محمّد، تاریخ تحلیلی اسلام، چاپ نهم: قم، نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاهها، 1378ش.
-----------------------------------------------------------------
1 ـ بنگرید به: غلامرضا جلالی، «مراسم عاشورا در جهان اسلام»، مجله مشکوة، ش 77 و 76، پاییز و زمستان 1381ش.
2 ـ غلامعباس توسلی، نظریه‏های جامعه‏شناسی، انتشارات سمت، بهار 1376ش، ص 52.
3 ـ منظور از قواعد معتبر، نظریاتی است که هنوز موارد خلاف آن مشاهده نشده و «ابطال» نگردیده است.
4 ـ کُنش اجتماعی عبارت است از «رفتار معنی‏دارِ جهت‏گیری شده به سوی دیگران.» (گی روشه، کُنش اجتماعی، ص 21).
5 ـ باقر ساروخانی، روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، 1378ش، ج 2، ص 212.
6 ـ آنتونی گیدنز، جامعه‏شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، 1376ش، ص 794.
7 ـ برخی صاحبنظران تحولات نادری را انقلاب می‏دانند. تعریف آنها انقلابهای کبیر را شامل می‏شود. این دسته شش شرط برای انقلاب نامیدن یک حرکت جمعی لازم می‏دانند: «1) استحاله ارزشها؛ 2) دگرگونی در ساختار اجتماعی؛ 3) تحول نهادهای سیاسی؛ 4) غیر قانونی بودن تحول [از نظر رژیم حاکم]؛ 5) تغییر نخبگان؛ 6) رفتار خشونت‏آمیز.» (آلوین استانفورد کوهن، تئوریهای انقلاب، ترجمه علیرضا طیب، 1369ش، ص 26-25). گروهی دیگر که «کارکردگرایان» نامیده می‏شوند، بیشتر به جنبه غیر قانونی و خشونت‏آمیز بودن انقلاب توجّه دارند تا تحولات بعد از آن. (همان، ص 25).
8 ـ گیدنز، جامعه‏شناسی، ص 652.
9 ـ عطاء اللّه‏ مهاجرانی، انقلاب عاشورا، چاپ ششم: مؤسسه اطلاعات، 1379ش، ص 16.
10 ـ گیدنز، جامعه‏شناسی، ص 671.

11 ـ کوئن، درآمدی به جامعه‏شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، 1378ش، ص 315.
12 ـ برای اطلاع بیشتر از انواع جنبشهای اجتماعی بنگرید به: گیدنز، جامعه‏شناسی، ص 673؛ کوئن، درآمدی به جامعه‏شناسی، ص 316
13 ـ کوئن، درآمدی به جامعه‏شناسی، ص 317.
14 ـ گیدنز، جامعه‏شناسی، ص 673.
15 ـ امام در وصیتنامه خود به برادرش محمّد بن حنفیه اهداف خود را از قیام چنین بازگو می‏کند: «هدف من از این قیام، اصلاح امّت جدّم، احیای سنّت رسول خدا و ترویج امر به معروف و نهی از منکر است» (محمّد صادق نجمی، سخنان حسین بن علی، انتشارات اسلامی، قم، 1364ش، ص 37؛ ابن اعثم، الفتوح، ص 832). این هدف، هدف مذهبی ایشان بود که اسباب مادّی آن، قیام علیه نظام سیاسی موجود بود که از نظر امام حسین منشأ همه انحرافاتی بود که او از اصلاح آن سخن می‏گفت.
16 ـ رفیع‏پور، توسعه و تضاد، 1377ش، ص 33.
17 ـ همان، ص 48.
18 ـ همان، ص 50.
19 ـ همان، ص 52.
20 ـ مفهوم بسیج (Mobilization) در جامعه‏شناسی «عبارت از منابع مالی، تکنیکی، انسانی یا سایر منابعی است که برای کُنش جمعی در اختیار یک قدرتِ قابل قبول قرار گرفته باشد.» (گی روشه، تغییرات اجتماعی، 1377ش، ص 213).
21 ـ دینوری، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص 291.
22 ـ فرامرز رفیع‏پور، توسعه و تضاد، ص 55-54.
23 ـ برای اطلاع بیشتر از مفهوم محرومیت نسبی بنگرید به: نظریاتِ تِدگور (Ted Gurr) در این منابع: رفیع‏پور، توسعه و تضاد، ص 44؛ لیوئیس کوزر و دیگران، نظریه‏های بنیادی جامعه‏شناختی، 1378ش، ص 620.
24 ـ سید حسین جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، 1359ش، ص 98.
25 ـ دینوری، اخبار الطوال، ص 279.
26 ـ ابن اعثم، الفتوح، ص 840.
27 ـ شهیدی، خلاصه پس از پنجاه سال، پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین علیه‏السلام ، 1376ش، ص 34.
28 ـ همان .
29 ـ دینوری، اخبار الطوال، ص 284.
30 ـ مسعودی، مروج الذهب، ج 3، ص 59 به نقل از: محمّد نصیری رضی، تاریخ تحلیلی اسلام، 1378ش، ص 207.
31 ـ طبری این رقم را 50 و دینوری آن را 200 نفر نقل کرده است. طبری، ج 4، ص 276؛ دینوری، اخبار الطوال، ص 286.
32 ـ طبری، تاریخ، ج 4، ص 276 و ارشاد مفید، ص 191، به نقل از: صالحی نجف آبادی، شهید جاوید، ص 74-73.
33 ـ ابن اعثم، الفتوح، ص 857.
34 ـ دینوری، اخبار الطوال، ص 287.
35 ـ همبستگی اجتماعی (Social Cohesion) «کشش به سوی گروه» و «میدان کلی نیروهایی که بر اعضا در جهت ماندن در گروه [در اینجا جنبش] وارد می‏شود». (جولیوس گولد و دیگران، فرهنگ علوم اجتماعی، 1376ش، ص 905).
36 ـ آنومی (anomie) که به بی‏هنجاری و آشفتگی اجتماعی ترجمه شده، حالتی است که «تنظیمهای اجتماعی از هم گسیخته شده، نظارت جامعه بر افراد کارایی خود را از دست داده و افراد جامعه به حال خود رها شده‏اند. در این حالت تمایلات فردی با هنجارهای مشترک تنظیم نمی‏شوند و هر کسی تنها هدفهای شخصی‏اش را دنبال می‏کند». (لیوئیس کوزر، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‏شناسی، 1376ش، ص 192).
37 ـ بنگرید به: جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، 1359ش، ص 98.
38 ـ بلاذری، ترجمه فتوح البلدان، ص 436، به نقل از: جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ص 97، شامل 12 هزار تن از اعراب جنوبی (یمنی)، 8 هزار تن از اعراب شمالی (نزاری) و 4 هزار تن از اهل فارس که از طریق سعد ابی وقاص اسلام آورده بودند و به نام رئیسشان، دیلم، دیلمیان نامیده می‏شدند.
39 ـ باقی، جامعه‏شناسی قیام امام حسین علیه‏السلام و مردم کوفه، 1379ش، ص 62.
40 ـ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ص 100-92.
41 ـ همان، ص 107.
42 ـ شهیدی، خلاصه پس از پنجاه سال، پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین علیه‏السلام ، ص 20.
43 ـ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ص 111-107.
44 ـ همان، ص 112.
45 ـ همان، ص 112 و 114.
46 ـ چالمرز جانسون، 1966، به نقل از: رفیع‏پور، توسعه و تضاد، ص 42.
47 ـ دینوری، اخبار الطوال، ص 265.
48 ـ همان، ص 267.
49 ـ باقی، جامعه‏شناسی قیام امام حسین علیه‏السلام و مردم کوفه، ص 48.
50 ـ مجموعه‏های انسانی از نظر ساختار و سازماندهی به چهار دسته تقسیم می‏شوند: «گروه (group)، توده (masses)، حضّار [= عامّه] (public) و انبوهه [= جماعت[ (crowds). گروه دارای رهبر مشترک و نقشهای تفکیک شده و بیشترین سازماندهی و انسجام درونی است. انبوهه بدون رهبر و تفکیک نقش است و تقریبا فاقد انسجام و سازماندهی است. توده و حضّار وضعیتی بین این دو دارند». (رفیع‏پور، آناتومی جامعه، 1378ش، ص 119).
51 ـ ساخت اجتماعی (Social Structure) عبارت است از مجموعه عناصر و اجزای جامعه و روابط پایدار بین آنها. در این باره بنگرید به: غلامعباس توسلی، نظریه‏های جامعه‏شناسی، ص 125؛ گیدنز، جامعه‏شناسی، ص 786.
52 ـ بنگرید به: کوئن، درآمدی به جامعه‏شناسی، ص 250-249. نظریه سرایت بر این پایه استوار است که از آنجا که در انبوهه رهبریِ مؤثر و با نفوذ و هنجارهای (الگوهای رفتارِ) عمومی وجود ندارد، افراد آن بیشتر بر اساس تلقین عمل می‏کنند و در اینجاست که تبلیغات بسیار کارگر می‏افتد. همچنین وقتی رفتاری توسط عده‏ای از افراد انبوهه انجام می‏گیرد این رفتار بدون ارزیابی و سنجش عقلانی به سرعت به دیگران سرایت می‏کند و همه‏گیر می‏شود.
53 ـ افرادی چون کثیر بن شهاب، عمرو بن حجاج، شَبَث بن رِبعی و عمر سعد.
54 ـ افرادی چون سلیمان بن صُرَد، حبیب بن مظاهر و عبد اللّه‏ بن وال. بنگرید به: ابن اعثم، الفتوح، ص 839.
1 ـ بنگرید به: محمّد علی چنارانی، «پیوستگان و رهاکنندگان امام حسین»، مجله مشکوة، شماره 76 و 77؛ همچنین ابن اعثم، الفتوح، ص 841.
55 ـ زیاد بن اَبیه، پدر عبید اللّه‏، مردی بسیار خشن و زیرک بود. او از طرف معاویه به امارت عراق منصوب شد. اهل کوفه و بصره به خاطر خشونتهای زیاد به شدّت از او می‏ترسیدند. او خود می‏گفت: «به خدا سوگند، من ولی را به گناه مولی و مقیم را به گناه مسافر و تندرست را به گناه بیمار می‏گیرم». (شهیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، 1370ش، ص 172). سیاست زیاد «گرفتن بی‏گناه به جرم گناهکار» بود. عبید اللّه‏ نیز از سیاست پدرش پیروی می‏کرد.
56 ـ شهیدی، پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین علیه‏السلام ، 1359ش، ص 123-122.
57 ـ عبید اللّه‏ از طرف معاویه برای گسترش فتوحات به خراسان فرستاده شد. وی پس از پیروزی در جنگها با غنائم و تحفه‏های بسیار نزد معاویه آمد. معاویه از او خرسند شد و امارت بصره را به او داد. بنگرید به: ابن اعثم، الفتوح، ص 789.
58 ـ تاریخ طبری، ج 4، ص 275 و ارشاد مفید، ص 190 به نقل از: صالحی نجف آبادی، شهید جاوید، ص 78.
59 ـ شهیدی، خلاصه پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام امام حسین علیه‏السلام ، ص 38. عبید اللّه‏ در آن زمان آن قدر ترسیده بود که وقتی شب رسید و مردم از همراهی مسلم دست کشیدند و از اطراف قصر پراکنده شدند او به گمان اینکه این حیله جنگی مسلم است و او و یارانش در مسجد (که مجاور قصر بود) پنهان شده‏اند جرئت بیرون آمدن نداشت. در نهایت دستور داد «دسته‏های نی را آتش زنند و در حیاط مسجد اندازند تا روشن شود و ببیند کسی در مسجد هست یا نه». (دینوری، اخبار الطوال، ص 287)، این امر قوّت مسلم و جنبش و ضعف کامل حکومت را در زمان محاصره قصر برای ما روشن می‏کند.
60 ـ بنگرید به: صالحی نجف آبادی، شهید جاوید، ص 78.
61 ـ شهیدی، پس از پنجاه سال، پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین علیه‏السلام ، ص 123. «الایمان قید الفتک» (طبری، تاریخ، ج 7، ص 248 به نقل از: همان، ص 130).
62 ـ ابن اعثم، الفتوح، ص 850.
63 ـ شهیدی، پس از پنجاه سال، پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین علیه‏السلام ، ص 151.
64 ـ هر چند مسلم سپاهی چهار هزار نفری فراهم کرد، امّا این سپاه به دلیل عدم انسجام، همچون یک انبوهه عمل کرد و بسیار تلقین‏پذیر بود.

مجله مشکوة، شماره 79